ญาณสฺส หิ สภาวโต สติเนปกฺกโต จ ติกฺขภาโว, สมาธิวเสน สูรภาโว, สทฺธาวเสน วิปฺปสนฺนภาโว , วีริยวเสน ปริณามภาโวฯ ปริณามกาโลติ พลววิปสฺสนากาโลฯ วฑฺฒิตกาโลติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากาโลฯ อนุโลมฏฺฐานสฺส หิ วิปสฺสนา คหิตคพฺภา นาม ตทา มคฺคคพฺภสฺส คหิตตฺตาฯ ตชฺชาติกนฺติ ตสฺส วิปสฺสนานุโยคสฺส อนุรูปํฯ สตฺถาปิ คาถาย อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ ภินฺทาเปติฯ

โอลมฺพกสงฺขาตนฺติ โอลมฺพกสุตฺตสงฺขาตํฯ ปลนฺติ ตสฺส สุตฺตสฺส นามํฯ ธาเรตฺวาติ ทารูนํ เหยฺยาทิชานนตฺถํ อุปเนตฺวาฯ ทารูนํ คณฺฑํ หรตีติ ปลคณฺโฑติ เอเตน ปเลน คณฺฑหาโร ‘‘ปลคณฺโฑ’’ติ ปจฺฉิมปเท อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทโสติ ทสฺเสติฯ คหณฏฺฐาเนติ หตฺเถน คเหตพฺพฏฺฐาเนฯ สมฺมเทว เขปียนฺติ เอเตน กายทุจฺจริตาทีนีติ สงฺเขโป, เตนฯ วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺตสฺส ปุคฺคลสฺเสว ทิวเส ทิวเส อาสวานํ ปริกฺขโย อิธ ‘‘วิปสฺสนายานิสํโส’’ติ อธิปฺเปโตฯ เหมนฺติเกน กรณภูเตนฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ กรณวจนํ, เหมนฺติเกติ อตฺโถฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธผลานิ โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติฯ

มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ สภาวคมฺภีรภาวโตฯ นาวา วิย โยคาวจโร มโหฆุตฺตรณโตฯ ปริยาทานํ วิยาติ ปริโต อปริปูรณํ วิยฯ ขชฺชมานานนฺติ สงฺขาทนฺเตน วิย อุทเกน เขปิยมานานํ พนฺธนานํฯ ตนุภาโวติ ปริยุฏฺฐานุปฺปตฺติยา อสมตฺถตาย ทุพฺพลภาโวฯ วิปสฺสนาญาณปีติปาโมชฺเชหีติ วิปสฺสนาญาณสมุฏฺฐิเตหิ ปีติปาโมชฺเชหิฯ โอกฺขายมาเน ปกฺขายมาเนติ วิวิธปฏิปตฺติยา อุกฺขายมาเน ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย ปกฺขายมาเนฯ ทุพฺพลตา ทีปิตา ‘‘อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ

วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อนิจฺจสญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[102] ภาเวนฺตสฺสาติ วิปสฺสนาย มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ เตนาห – ‘‘สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทิฯ สนฺตาเนตฺวาติ กสนฏฺฐานํ สพฺพโส วิตเนตฺวา ปตฺถริตฺวาฯ กิเลสาติ อุปกฺกิเลสปฺปเภทา กิเลสาฯ อนิจฺจสญฺญาญาเณนาติ อนิจฺจสญฺญาสหคเตน ญาเณนฯ

ลายนนฺติ ลายนํ วิย นยนํ วิย นิจฺโฉฏนํ วิย จ อนิจฺจสญฺญาญาณํฯ อิมินา อตฺเถนาติ อิมินา ยถาวุตฺเตน ปาฬิยา อตฺเถน, อุปมา สํสนฺเทตพฺพาติ เอตฺถ ปพฺพชลายโก วิย โยคาวจโรฯ ลายนาทินา ตสฺส ตตฺถ กตกิจฺจตาย ปริตุฏฺฐิ วิย อิมสฺส กิเลเส สพฺพโส ฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน กาลสฺส วีตินามนาฯ

กูฏํ คจฺฉนฺตีติ ปาริมนฺเตน กูฏํ คจฺฉนฺติฯ กูฏํ ปวิสนภาเวนาติ กูฏจฺฉิทฺทํ อคฺเคน ปวิสนวเสนฯ สโมสริตฺวาติ ฉิทฺเท อนุปวิสนวเสน จ อาหจฺจ อวฏฺฐาเนน จ สโมสริตฺวา ฐิตาฯ กูฏํ วิย อนิจฺจสญฺญา อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน อวฏฺฐานสฺส มูลภาวโตฯ โคปานสิโย วิย จตุภูมกกุสลา ธมฺมา อนิจฺจสญฺญามูลกตฺตาฯ กูฏํ อคฺคํ สพฺพโคปานสีนํ ตถาอธิฏฺฐานสฺส ปธานการณตฺตาฯ อนิจฺจสญฺญา อคฺคาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อนิจฺจสญฺญา โลกิยาติ อิทํ อนิจฺจสญฺญานุปสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน อธิคตอริยมคฺเค อุปฺปนฺนสญฺญา อนิจฺจสญฺญาติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ ‘‘อนิจฺจสญฺญา, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ ธมฺมสงฺคเห (ธ. ส. 357, 360) ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ สญฺญํ ภาเวตี’’ติอาทินา สญฺญาปิ อุทฺธฏาฯ สพฺพาสุ อุปมาสูติ มูลสนฺตานอุปมาทีสุ ปญฺจสุ อุปมาสุฯ ปุริมาหีติ กสฺสกปพฺพชลายนอมฺพปิณฺฑิอุปมาหิ อนิจฺจสญฺญาย กิจฺจํ วุตฺตํ มูลสนฺตานกปทาลนปพฺพชลายนวณฺฏจฺเฉทนปเทเสน อนิจฺจสญฺญาย ปฏิปกฺขปจฺเฉทนสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ ปจฺฉิมาหิ พลํ ทสฺสิตํ ปฏิปกฺขาติภาวสฺส โชติตตฺตาฯ

อนิจฺจสญฺญาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุปฺผวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มชฺฌิมปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

11. อนฺตวคฺโค

1. อนฺตสุตฺตวณฺณนา

[103] อญฺญมญฺญํ อสํสฏฺฐภาเวน เอติ คจฺฉตีติ อนฺโต, ภาโคติ อาห ‘‘อนฺตาติ โกฏฺฐาสา’’ติฯ ‘‘สกฺกายนิโรธนฺโต’’ติ นิโรธปจฺจยสฺส คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘จตุสจฺจวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ โยเชตฺวา’’ติฯ อนฺโตติ…เป.… อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํ ยถานุโลมเทสนตฺตา สุตฺตนฺตเทสนายฯ

อนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[104-105] ทุติยมฺปีติ อปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน น เกวลํ ปฐมสุตฺตเมว, อถ โข ทุติยมฺปีติฯ

ตติยมฺปิ ตเถวาติ อิมินา ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ จตุสจฺจวเสน โยเชตฺวา’’ติ อิทํ อุปสํหรติฯ

ทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปริญฺเญยฺยสุตฺตวณฺณนา

[106] ปริญฺเญยฺเยติ เอตฺถ ติสฺโส ปริญฺญา ญาตปริญฺญา, ตีรณปริญฺญา, ปหานปริญฺญาติฯ ตาสุ ญาตปริญฺญา ยาวเทว ตีรณปริญฺญตฺถาฯ ตีรณปริญฺญา จ ยาวเทว ปหานปริญฺญตฺถาติ ฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺฐาย ปริญฺญาย กิจฺจทสฺสนวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริญฺเญยฺเยติ ปริชานิตพฺเพ สมติกฺกมิตพฺเพ’’ติ, ปหาตพฺเพติ อตฺโถฯ เตนาห ภควา – ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ปริญฺญา? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย’’ติ, ตสฺมา สมติกฺกมนฺติ, สมติกฺกนฺตํ ปหานสฺส อุปายํฯ สมติกฺกมิตฺวา ฐิตนฺติ ปชหิตฺวา ฐิตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

ปริญฺเญยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ